گفتار درمانی کودکان
گفتار درمانی کودکان روشی است که به کودکانی که در بیان صداها یا کلمات مشکل دارند، کمک می کند. بچه ها به مرور زمان کارهای زیادی را یاد می گیرند. آنها در 10-6 ماهگی به صورت چهار دست و پا راه می روند. سپس یاد می گیرند که راه بروند، حرف بزنند و با اطرافیان خود معاشرت کنند. معمولا کودکان در 15 ماهگی به درستی راه می روند و در این زمان می توانند چندین کلمه صحبت کنند. دامنه کلمات آنها در 18 ماهگی به 20 کلمه می رسد. همه کودکان چنین شرایطی را تجربه نمی کنند. برخی از کودکان در بیان کلمات و صداها و توسعه مهارت های زبانی کند هستند. برای بهبود این وضعیت می توان به مرکز گفتار درمانی کودکان مراجعه نمود.
گفتار درمانی کودکان چیست؟
گفتار درمانی کودکان یک روش موثر برای بهبود گفتار کودک می باشد. برخی از کودکان دچار مشکلات زبانی و گفتاری مانند اختلالات واجی و صدا، بیان ضعیف، لکنت زبان و ... هستند. با استفاده از گفتار درمانی کودکان می توانند این مشکلات را برطرف نمایند. گفتاردرمانگر به کودک می آموزد که کلمات و صداها را به خوبی ادا کند. در گفتار درمانی کودکان، بیماری یا اختلالاتی را مورد ارزیابی قرار می دهند که بر روی گفتار آنها تاثیر می گذارند.
به طور کلی گفتاردرمانی یکی از زیر شاخه های توانبخشی است که برای تشخیص، شناسایی و درمان مشکلات مرتبط با گفتار و زبان به کار می رود.
گفتاردرمانگر کیست؟
گفتار درمانگر یا متخصص گفتار درمانی فردی است که اختلالات مربوط به گفتار، زبان و بلع را شناسایی و به بررسی آنها می پردازد. او تلاش می کند تا بهترین روش درمان این مشکلات را پیدا کند. گفتاردرمانگر برای درمان مشکلات افراد، فقط از صحبت کردن استفاده نمی کند.
دلایل اختلالات گفتاری در کودکان متفاوت می باشند. به همین علت گفتار درمانگر با متخصصین مغز و اعصاب، روانشناسان، پزشکان اطفال، درمانگران ذهنی و جسمی، فیزیوتراپیست ها، معلمان مدرسه، والدین و ... در تماس است. به این ترتیب می تواند با بررسی دقیق وضعیت کودک، یک روش درمانی اثرگذار را انتخاب کند.
برخی از گفتار درمانگران برای درمان اختلالات گفتاری و زبانی کودکان اقدام به بازسازی و بهبود فضای زندگی بیمار می کنند. به این صورت محیط مناسب تری را برای بهبود وضعیت کودک فراهم می کنند. در مورد کودکانی که دچار لکنت زبان هستند، به پدر و مادر و اطرافیان مشاوره هایی می دهد تا بتوانند شرایط بهتری برای رفع لکنت ایجاد نمایند.
گفتار درمانی چه فوایدی دارد؟
مهم ترین فایده گفتاردرمانی، حل مشکلات ناشی از اختلالات ارتباطی و گفتاری است. خدمات گفتار درمانی نقش مهمی در بهبود بیان، زبان و درک کودک ایفا می کنند. علاوه بر این، مشکلات بلع و غذا خوردن کودک را برطرف می کنند. درمانگر برای حل این مشکلات از تمارین خاصی استفاده می کند. گفتاردرمانی موجب می شود تا مشکلات تکلم، ارتباط و غذا خوردن کودکان رفع شوند. کودک با استفاده از گفتاردرمانی می تواند به صورت صریح و بدون وقفه یا تپق زدن صحبت کند. به این ترتیب مشکلات روحی ناشی از اختلالات گفتاری بهبود پیدا می کنند. رفع اختلالات گفتاری و بیانی موجب می شود تا اعتماد به نفس کودک افزایش پیدا کند. از دیگر فواید گفتار درمانی می توان به درمان اختلالات واجی و بهبود توانایی های گفتاری در کودکان مبتلا به فلج مغزی، سندرم داون، اوتیسم و ... اشاره کرد.
هدف از گفتار درمانی کودکان
هدف از گفتار درمانی کودکان این است که کودک بتواند به راحتی با اطرافیان خود ارتباط زبانی و گفتاری برقرار کند. گفتار درمانگر تلاش می کند تا بیشترین توانایی های فرد را برای برطرف ساختن مشکلات و اختلالات گفتاری و زبانی به کار گیرد. متخصصین گفتار درمانی از علوم مختلفی مانند علوم اعصاب، آناتومی و روانشناسی نهایت بهره را می برند.
اختلالات گفتار درمانی
مهم ترین اختلالات گفتار درمانی، شامل مشکلات مربوط به گفتار(تکلم)، زبان، صدا، بلع و ارتباط می شوند. در ادامه به برخی از مشکلات گفتار درمانی اشاره می کنیم.
1- مشکل در پیدا کردن کلمات : برخی از کودکان نمی توانند کلمات را به درستی در کنار هم قرار دهند و یک جمله ی معنادار بسازند. معمولا این مشکل به دلیل نقص های خاص زبانی (مانند تاخیر زبانی) ایجاد می شود. در برخی موارد، کودک در تلفظ حروف مشکلی ندارد، اما نمی تواند منظور خود را به مخاطب برساند. کودکانی که با اختلالات زبانی مواجه هستند، منظور دیگران را متوجه نمی شوند. آنها نمی توانند یک ارتباط کلامی موثر با مخاطب خود برقرار نمایند. گاهی اوقات، اختلالات زبان یا گفتار همراه با سایر اختلالات یادگیری بروز می کنند. در برخی موارد هم با اختلالات عاطفی یا رفتاری مانند اضطراب یا بیش فعالی همراه می شوند.
2- مشکلات ارتباطی: برخی از کودکان، نمی توانند افکار و نظرات خود را به دیگران منتقل کنند. گاهی اوقات، کلمات کافی را برای بیان منظور خود پیدا نمی کنند و در برخی مواقع هم نمی توانند کلمات مناسب را از بین کلماتی که آموخته اند، پیدا کنند. این موارد باعث می شوند تا کودک در برقراری ارتباط اجتماعی با مشکل مواجه شود. به طور کلی رایج ترین مشکلات زبانی کودکان به عدم آگاهی آنها از نحوه ی کاربرد لغات، نیاز به تفکر برای پیدا کردن واژه ها، ناتوانی کودک در یافتن کلمات موردنظر و عدم وجود محتوای کافی با وجود حجم زیادی از کلمات مربوط می شوند.
3- آسیب های ساختاری زبان : در این حالت، کودک قادر به ساختن جمله نیست یا جملاتی می سازد که از نظر دستور زبان صحیح نیستند. این امر باعث می شود تا نتواند ارتباط خوبی با اطرافیان خود برقرار نماید.
4- مشکلات مربوط به خواندن و نوشتن : یکی از شایع ترین اختلالاتی که در کودکان مشاهده می شود، اختلال یادگیری است. در این حالت کودک نمی تواند ارتباط درستی بین حروف، صداها، کلمات و معانی آن ها پیدا کند. بسیاری از کودکان و نوجوانانی که با این مشکل مواجه هستند، در زمینه تحصیلی دچار مشکل می شوند. در این حالت، نمی توانند پا به پای همسالان خود پیش بروند. آنها در برخی از موضوعات تحصیلی دچار افت می شوند. اما در سایر موضوعات به خوبی پیش می روند.
5- مشکلات صدا : یکی از مواردی که موجب تضعیف ارتباط اجتماعی کودک می شود، تولید صداهای نازک و گوش خراش توسط وی است. این امر باعث می شود تا افراد تمایلی به برقراری ارتباط با وی نداشته باشند و از او دوری کنند.
6- مشکلات ادراکی : این نوع از مشکلات زمانی اتفاق می افتند که برداشت های حسی در مغز به خوبی پردازش نمی شوند. مشکلات ادراکی انواع مختلفی دارند که شامل خطاهای ادراکی لایر، عمودی و بینایی- حرکتی می شوند. این مشکلات به دلایلی مانند نقص های مادرزادی، اختلالات رشد و بلوغ و ... رخ می دهند. متخصصان با توجه به درجه و نوع اختلال ادراکی از یک روش درمان خاص استفاده می کنند. کودکانی که دچار مشکلات ادراکی هستند، نمی توانند یک ارتباط خوب را با اطرافیان خود برقرار نمایند.
دلایل اهمیت تشخیص و درمان اختلالات در کودکان
اختلالات گفتاری می توانند آثار منفی در زندگی کودک ایجاد کنند. کودکی که نمی تواند به خوبی کلمات را ادا کند و از طرفی متوجه منظور سایرین نمی شود، تعامل خوب و موثری با محیط اطراف خود ندارد. به این ترتیب نمی تواند در زمینه های مختلف شغلی، درسی و زندگی پیشرفت کند. در واقع می توان گفت که اختلالات گفتاری و زبانی می توانند محدودیت هایی در زندگی کودک به وجود آورند. به این ترتیب اعتماد به نفس او کاهش پیدا می کند و از حضور در جمع دوستان، آشنایان و هم سالان دوری می کند. این مشکلات می توانند صدمات روحی و عاطفی شدیدی به کودک وارد کنند و بهداشت روانی او و خانواده را متزلزل نمایند. در برخی موارد ممکن است باعث ابتلا به بیماری های مزمن شوند و عواقب ناگوار بیشتری در پی داشته باشند. به همین علت لازم است تا از خدمات گفتار درمانی استفاده شود. شناسایی و درمان به موقع اختلالات در کودکان می تواند زمینه رشد و پیشرفت آنها را در زندگی فراهم نماید. به عبارت دیگر، با برطرف شدن این اختلالات فرد می تواند مانند سایرین در تمام زمینه ها فعالیت کند و سطح کیفی زندگی خود را ارتقا دهد. تشخیص به موقع و ارجاع مناسب می تواند برای این کودکان بسیار حیاتی و ارزشمند باشد.
زمان بروز مشکلات گفتاری در کودکان
معمولا این مشکلات در 24-12 ماهگی کودک بروز می کنند. کودکانی که در این سن قرار دارند به راحتی می توانند از طریق علم اشاره منظور خود را برسانند. علاوه بر این می توانند صدای برخی حیوانات را تقلید کنند و یا جیغ بزنند. هنگامی که کودک به 9 ماهگی می رسد، منظور خود را به وسیله ی اشاره و زبان بدن به مخاطب می رساند. او در 12 ماهگی می تواند اولین کلمات خود را بیان کند و زمانی که به 18 ماهگی رسید، حدود 50 کلمه را در دامنه لغات خود دارد و می تواند ترکیب های دو کلمه ای بسازد. اگر والدین متوجه بروز مشکلی در روند گفتاری کودک خود شدند، باید به متخصص گفتار درمانی (گفتار درمانگر) مراجعه کنند.
چه زمانی باید به گفتار درمانی مراجعه کرد؟
هنگامی که کودک شما نمی تواند اصوات گفتاری را به خوبی تلفظ کند یا در بلع مشکل دارد باید به متخصص گفتار درمانی مراجعه کنید. علاوه بر این در مواردی که کودک با تاخیر غیر معمول، شروع به صحبت می کند می توان از گفتار درمانی کمک گرفت. برخی از کودکان نمی توانند ارتباط کلامی یا غیرکلامی با اطرافیان خود برقرار کنند و صحبت های افراد را درک نمی کنند. اگر کودک شما کم شنوا یا ناشنوا است و یا از اختلالاتی مانند اوتیسم، فلج مغزی و اختلال یادگیری رنج می برد، لازم است تا به گفتار درمانگر مراجعه نمایید.
سایر علائمی که با مشاهده ی آنها باید به گفتاردرمانگر مراجعه کنید:
- در زمان صحبت کردن کودک به سختی متوجه سخنان او می شوید.
- صحبت کردن کودک همراه با لکنت زبان، تکرار کلمات و مکث طولانی باشد.
- هنگامی که کودک نمی تواند افکار خود را به خوبی بیان کند.
نحوه تشخیص اختلالات گفتاری
مراکز گفتار درمانی برای تشخیص اختلالات گفتاری کودکان اقدامات مختلفی انجام می دهند. در ابتدا، جلسه ای برای مشاوره برگزار می شود که در آن متخصص گفتار درمانی به جمع آوری اطلاعات درباره ی کودک می پردازد. بعد از به دست آوردن اطلاعات و بررسی موضوع با پدر و مادر کودک صحبت می کند. به این ترتیب می تواند اطلاعات کاملی در مورد تاریخچه زبان و گفتار کودک، نحوه تلفظ لغات، وضعیت بلع و موارد مرتبط را به دست آورد. پدر و مادر از وضعیت گفتار و مشکلات کودک خود آگاه هستند. در ادامه، مهارت های ارتباطی غیر کلامی کودک مورد آزمایش قرار می گیرند. گفتار درمانگر با استفاده از این تست ها متوجه می شود که کودک در چه زمینه ای مشکل دارد. برخی از کودکان، فقط در ادای کلمات و جملات مشکل دارند و بعضی اصلا قادر به برقراری ارتباط با دیگران نیستند. سپس تست هایی را متناسب با سن کودک انجام می دهد. با استفاده از تکنیک های گفتار درمانی، وضعیت کودک را می سنجد.
سنین گفتار درمانی
سن خاصی برای مراجعه به گفتار درمانی وجود ندارد. هنگامی که علائم مربوط به اختلالات گفتاری و کلامی در کودک مشاهده شد، باید به گفتاردرمانی مراجعه نمود. معمولا این روند از 2 سالگی آغاز می شود. اگر والدین به موقع اقدام کنند، روند درمان با سرعت بیشتری سپری می شود. گاهی اوقات کودک در حالی به سن مدرسه می رسد که اختلال گفتاری وی رفع نشده است. در این حالت او با مشکلاتی مانند اختلال در یادگیری، اختلال در تلفظ و حرف نزدن روبه رو می شود. این عوامل موجب تضعیف روحیه و اعتماد به نفس کودک در بین همسالان خود می شوند. اگر اختلالات کلامی و گفتاری کودک برطرف نشوند، وی به فردی پرخاشگر تبدیل می شود که قادر نیست به خوبی با اطرافیان خود ارتباط برقرار کند.
- گفتار درمانی کودکان کمتر از 2 سال : کودکان 2 ساله به خوبی نمی توانند صحبت کنند. بلکه فقط آواهایی مانند "دا، ما " را تولید می کنند. کودکانی که توسط والدین خود تشویق می شوند، آواهای دیگری هم تولید می کنند. کودک در 2 سالگی می تواند اسم خود، افراد نزدیک و اعضای بدن را تکرار کنند. بهتر است والدین در حین غذا خوردن و حمام با کودک خود صحبت کنند. والدین با تکرار اسم حیوانات، استفاده از افعال ماضی، ادوات پرسشی و قیدهای مکان می توانند روند پیشرفت کودک خود را تسریع نمایند. کودک با ادامه ی این روند می تواند ترکیبات دو کلمه ای را یاد بگیرد.
-گفتار درمانی برای کودکان 3-2 ساله : در این سن می توانند انواع واژه ها، اسامی وعده های غذایی، برخی مشاغل، مکان های خاص ( اتاق، پارک، حمام و فروشگاه)، رنگ ها و پدیده های جوی را به کار ببرند. یک کودک 2 ساله باید بتواند اعداد 1 الی 10 را بشمارد و از ضمایر مختلف مانند تو، من، شما، خودمان و خودش استفاده کند. کودکان 3-2 ساله ، کلمات پرسشی مانند چقدر، چه کسی، چرا، چکار و کدام را در صحبت های خود به کار می برند. در گفتار درمانی از کودکان می خواهند تا به درستی از حروف اضافه (در، را، از، تا، با، به) استفاده کنند. آنها باید بتوانند جملاتی بسازند که بیش از 3 کلمه داشته باشند.
- گفتار درمانی برای کودکان 4-3 ساله : کودکانی که در این سنین قرار دارند می توانند از کلمات و جملات پیچیده تری نسبت به گروه سنی قبلی استفاده نمایند. آنها اسم اشکال هندسی را بیان می کنند. با گذشت زمان می توانند جملات زیباتری را در ارتباطات اجتماعی خود به کار ببرند.
- گفتار درمانی کودکان 5-4 ساله : در این سن، کودکان می توانند به صورت کامل صحبت و حوادث و اخبار را بیان کنند. کودکان این گروه سنی، بسیار کنجکاو هستند و مدام سوال می پرسند. به صورت کاملا روان صحبت می کنند و مشکلی در صرف افعال ندارند.
چه نتایجی می توان از گفتاردرمانی انتظار داشت؟
تعداد جلسات درمانی مشخص نیست و ممکن است چندین ماه یا بیشتر طول بکشد. طول این دوره به نیاز کودک بستگی دارد. البته نمی توان گفت که تعداد جلسات زیاد موجب بهبودی صد در صد کودک می گردد. در طول درمان، آثار بهبودی در کودک مشاهده می شود. متخصص گفتار درمانی با در نظر گرفتن شرایط کودک، بهترین راهکار را برای درمان وی به کار می گیرد. درمانگر برای دستیابی به نتیجه مطلوب، فعالیت هایی را برای تمرین در خانه ارائه می دهد. اگر این تمرینات به صورت منظم انجام شوند، مهارت های کودک تقویت می شوند.
تکنیک ها و تمرین های گفتار درمانی در منزل
در این قسمت چند نمونه از ساده ترین تمرینات گفتار درمانی را آموزش می دهیم. اگر کودک شما در زمان انجام این تمرینات، دچار مشکل شد حتما با گفتار درمانگر مشورت نمایید.
- صحبت کردن در مورد اتفاقاتی که در طول روز رخ داده اند. کودکان بسیار مشتاق هستند تا اتفاقات روزمره را برای والدین خود تعریف کنند.
- بازی هایی را انجام دهید که نیاز به صحبت کردن باشد.
- در مقابل آینه صحبت کنید. این کار تاثیر مثبتی برای گفتار درمانی در منزل دارد. برخی از کودکان به دلیل اشتباه در قرارگیری فک و زبان، حروف را درست ادا نمی کنند. با استفاده از این تمرین، متوجه جایگاه درست می شوند.
- از کودک خود بخواهید تا به گلدان ها آب بدهد و در حین انجام این کار با او صحبت کنید.
- اگر کودک سواد دارد از او بخواهید تا برای شما کتاب بخواند. با این روش، کودک سریع تر متوجه مشکل خود می شود و برای رفع آن تلاش می کند.
- گوش کردن به قصه های صوتی نقش مهمی در یادگیری کلمات دارد.
بازی های مناسب برای گفتار درمانی کودک
برخی از بازی ها نقش مهمی در بهبود وضعیت گفتار کودک دارند. در این قسمت به تعدادی از آنها اشاره می کنیم.
1- زدن ساز دهنی : بسیاری از افراد ساز دهنی می زنند. آنها می توانند تنفس و فشار لب های خود را کنترل کنند. اگر کودک نمی تواند تنفس خود را کنترل کند، باید برای تولید صدای قوی تر تلاش نماید. اگر در کنترل لب ها مشکل دارد باید بر روی نواختن نت ها در زمان های مختلف متمرکز شود.
2- پیاده روی : در این بازی، با کودک به پیاده روی می روید. اگر کودک کلمه موردنظر را درست تلفظ کند، به طرف جلو حرکت می کنید. در طول این بازی کودک تلاش می کند تا کلمات را درست ادا کند.
3- بازی استپ هوایی : این بازی را با استفاده از توپ انجام می دهند. در هنگام انجام این بازی، هر بار یک کلمه ی جدید بیان می شود.
4- فلش کارت : این بازی به کمک فلش کارت ها انجام می شود. چندین فلش کارت به کودک داده می شوند که بر روی هر کدام تصویری وجود دارد. کودک با دیدن تصویر، نام آن را می گوید. بهتر است بازی را با فلش کارت های ساده آغاز کنید و از پافشاری بر روی برخی کلمات خودداری نمایید.
5- لی لی بازی : طرح خانه های این بازی را با 9 شماره بر روی زمین بکشید. تعدادی کلمه را انتخاب کنید و از کودک بخواهید تا آن ها را 9 بار تکرار کند. در هر دور یک کلمه جدید به کودک بدهید. اگر کودک، کلمات را به درستی تلفظ کرد، به او هدیه ای بدهید. این کار اعتماد به نفس کودک را افزایش می دهد.